Księga Judyty

Księga Judyty, choć spisana po hebrajsku, zachowała się jedynie w przekładzie greckim, dlatego w katolickim kanonie Starego Testamentu należy do deuterokanonicznych ksiąg historycznych, protestanci uważają ją za apokryf, a Biblia Hebrajska całkowicie ją odrzuca.
Powstała przypuszczalnie w okresie Machabeuszy (II w. przed Chr.), w środowisku chasydów (poprzedników faryzeuszy i esseńczyków) wspierających Machabeuszy.
Świadome pomieszanie imion z okresu perskiego, babilońskiego i asyryjskiego (np. Nabuchodonozor jest przedstawiony jako król asyryjski) prawdopodobnie miało na celu danie do zrozumienia czytelnikom, że księga jest fikcją literacką. Przedstawione postacie i walki miały symbolizować ogólne zmagania narodu wybranego z siłami zagrażającymi jego bytowi religijnemu i politycznemu. Bohaterką księgi jest Judyta, mężna i wierna Bogu niewiasta, która podstępem zabiła asyryjskiego wodza Holofernesa oblegającego twierdzę Betula, uwalniając w ten sposób naród. Tradycja chrześcijańska upatruje w Judycie typ Maryi reprezentującej nowy Lud Boży.

Księga Judyty. Opowieść o pięknej owdowiałej Żydówce z miasta „Betulia”. Nabuchodonozor (Nebukadneccar) wysyła swego wodza Holofernesa na wyprawę przeciwko krajom leżącym na zach., by wykorzenić wszystkie religie z wyjątkiem kultu samego Nabuchodonozora. Kiedy Żydzi zostają oblężeni w Betulii, Judyta pozoruje zdradę — udaje się do obozu Holofernesa i przekazuje mu fałszywe informacje o sytuacji w mieście. Podczas uczty Holofernes się upija, a wtedy Judyta ucina mu głowę jego własnym mieczem i zabiera ją ze sobą do Betulii. Nazajutrz wrogowie wpadają w popłoch, a Żydzi ich rozgramiają.
We wstępie do ksiąg Tobita, Judyty i Estery katolicka The Jerusalem Bible wyjaśnia: „Zwłaszcza Księga Judyty ostentacyjnie lekceważy historię i geografię”. Wśród nieścisłości wymieniono m.in. to, iż opisywane wydarzenia zostały umiejscowione za panowania Nabuchodonozora, nazwanego królem, „który królował nad Asyrią w wielkim mieście Niniwie” (Judyty 1:1, 7, BT). We wstępie i przypisach wydawcy zaznaczyli, że Nabuchodonozor był królem Babilonii i nigdy nie panował w Niniwie, bo już wcześniej zburzył ją jego ojciec, Nabopolasar.
Marszrutę armii Holofernesa uznano we wstępie za „geograficzne niepodobieństwo”. A The Illustrated Bible Dictionary (red. J. D. Douglas, 1980, t. 1, s. 76) oświadcza: „Opowieść ta jest czystą fikcją, w przeciwnym razie byłaby niewiarygodnie nieścisła”.
Jak się uważa, księga ta powstała w Palestynie w epoce hellenistycznej — pod koniec II lub na początku I w. p.n.e. Pierwotnie napisano ją podobno po hebrajsku.

KSIĘGA JUDYTY JEST APOKRYFEM
Greckie słowo apòkryfos występuje w swym pierwotnym znaczeniu w trzech wersetach biblijnych mówiących o sprawach „starannie skrytych” (Mk 4:22; Łk 8:17; Kol 2:3). Odniesione do tekstów pisanych, dotyczyło tych, których nie czytano publicznie, a więc „skrytych” dla ogółu. Później jednak termin ten zaczął oznaczać coś nieautentycznego lub niekanonicznego i dziś najczęściej określa się nim dodatkowe księgi, które Kościół katolicki uznał na soborze trydenckim (1546) za część kanonu biblijnego. Pisarze katoliccy nazywają je „deuterokanonicznymi” bądź „wtórnokanonicznymi”, czyli „należącymi do drugiego (późniejszego) kanonu” — dla odróżnienia od ksiąg „protokanonicznych”.
Do tych dodatkowych pism należą księgi: Tobiasza (Tobita), Judyty, 1 i 2 Machabejska, Mądrości (Mądrość Salomona), Mądrość Syracha (Eklezjastyk), Księga Barucha oraz dodatki do ksiąg Estery i Daniela: pieśń trzech młodzieńców i inne, historia Zuzanny oraz opowiadania o Belu i o wężu (smoku). Nie wiadomo dokładnie, kiedy je spisano, ale chyba nie wcześniej niż w III—II w. p.n.e.

Dowody przeciw kanoniczności.
Choć niektóre z tych ksiąg mają pewną wartość historyczną, wszelkie roszczenia co do ich kanoniczności są zupełnie bezpodstawne. Wszystko przemawia za tym, że kanon hebrajski został zamknięty w V w. p.n.e., kiedy ukończono księgi Ezdrasza, Nehemiasza i Malachiasza. Utwory apokryficzne nigdy nie były i po dziś dzień nie są włączone do żydowskiego kanonu natchnionych Pism.
Jak podaje Józef Flawiusz, historyk żydowski z I w. n.e., wielkim szacunkiem darzono jedynie te nieliczne księgi (należące do kanonu hebrajskiego), które uznawano za święte. Oznajmił: „Nie posiadamy tysięcy ksiąg niezgodnych, a nawet sprzecznych z sobą, lecz tylko dwadzieścia dwie [odpowiadające 39 księgom Pism Hebrajskich według dzisiejszego podziału]. Zawierają one kronikę od zarania dziejów”. Z jego dalszych słów wynika, że wiedział o księgach apokryficznych i że nie zaliczano ich do kanonu hebrajskiego: „Opisane zostało także wszystko, co działo się w okresie od Artakserksesa aż do naszych czasów, lecz historia ta nie cieszy się taką wiarygodnością jak poprzednia, ponieważ prorocy nie następowali ściśle po sobie” (Przeciw Apionowi, I, 8 [38, 41]).

Inne starożytne dowody.
Jednym z głównych dowodów przemawiających przeciw kanoniczności apokryfów jest okoliczność, że nie powoływał się na nie żaden z chrześcijańskich pisarzy Biblii. Co prawda nie uważa się tego za argument rozstrzygający, gdyż to samo można powiedzieć o kilku księgach uznanych za kanoniczne, np. Estery, Kaznodziei i Pieśni nad Pieśniami. Niemniej brak choćby jednego cytatu z któregokolwiek apokryfu jest bardzo wymowny.
Nie bez znaczenia jest też to, że czołowi bibliści i tzw. Ojcowie Kościoła pierwszych wieków naszej ery na ogół przyznawali apokryfom podrzędne miejsce. Na początku III w. Orygenes po wnikliwych badaniach dokonał rozróżnienia między tymi pismami a księgami należącymi do autentycznego kanonu. W IV w. Atanazy, Cyryl Jerozolimski, Grzegorz z Nazjanzu i Amfiloch przygotowali katalogi świętych pism na podstawie kanonu hebrajskiego i albo pominęli owe dodatkowe księgi, albo nadali im drugorzędną rangę.
Hieronim, tłumacz łacińskiej Wulgaty (ukończonej w 405 n.e.), uznawany za „najlepszego hebraistę” wczesnochrześcijańskiego, zdecydowanie opowiedział się przeciw tym księgom, a nawet jako pierwszy użył wobec nich określenia „apokryfy” wyraźnie w znaczeniu utworów niekanonicznych. Dlatego w przedmowie do ksiąg Samuela i Królów wylicza natchnione pisma zgodnie z kanonem hebrajskim (w którym 39 ksiąg połączono w 22), a potem dodaje: „Istnieją więc dwadzieścia dwie księgi (...) Ta przedmowa do Pism może służyć za podstawę do obrony wszystkich ksiąg, które tłumaczymy z języka hebrajskiego na łacinę — abyśmy wiedzieli, że cokolwiek jest ponad to, musi być zaliczone do apokryfów”. W liście do damy imieniem Leta, dotyczącym wychowania jej córki, Hieronim udzielił następującej rady: „Niech się wystrzega wszelkich apokryfów, a jeśliby je zechciała kiedy czytać, nie ze względu na prawdę dogmatyczną, lecz żeby podziwiać cuda, niech wie, że nie są one dziełami tych, których imiona noszą w tytułach, oraz że wiele błędów się w nich kryje, a szukanie złota w błocie wielkiej wymaga roztropności” (Listy, tłum. J. Czuj, Warszawa 1953, t. II, s. 412).

Różnice poglądów w Kościele katolickim.
Pierwszy do uznania tych dodatkowych ksiąg za kanoniczne zaczął się skłaniać Augustyn (354-430), choć nawet on w późniejszych dziełach przyznawał, że istnieje zdecydowana różnica pomiędzy kanonem hebrajskim a takimi „zewnętrznymi księgami”. Jednakże pod jego wpływem Kościół katolicki włączył je do zbioru świętych pism ustalonego na synodzie kartagińskim w r. 397. Ostatecznie zatwierdził ich przyjęcie do swego katalogu ksiąg biblijnych dopiero w r. 1546 na soborze trydenckim. Zajęcie stanowiska w tej kwestii stało się konieczne, ponieważ nawet w łonie Kościoła wciąż panowały podzielone opinie na temat owych pism. W XIV w. uczony duchowny katolicki Jan Wiklif, który z pomocą Mikołaja z Herefordu dokonał pierwszego przekładu Biblii na angielski, uwzględnił w nim apokryfy, ale w przedmowie do swego dzieła oświadczył, że są „pozbawione autorytetu w sprawach wiary”. Również kardynał Kajetan, dominikanin i czołowy teolog katolicki swoich czasów (1469-1534), nazwany przez papieża Klemensa VII „lampą Kościoła”, oddzielał apokryfy od prawdziwego kanonu hebrajskiego, powołując się przy tym na autorytet pism Hieronima.
Warto też zauważyć, że sobór trydencki nie zatwierdził wszystkich ksiąg zaakceptowanych na synodzie kartagińskim, pominął bowiem Modlitwę Manassesa oraz 3 i 4 Księgę Ezdrasza. W ten sposób usunięto trzy księgi, które przeszło 1100 lat występowały w uznanym tekście łacińskiej Wulgaty.

Dowody wewnętrzne.
Przeciwko kanoniczności apokryfów mocniej nawet niż dowody zewnętrzne przemawia świadectwo wewnętrzne. W utworach tych w ogóle nie ma proroctw. Ich treść i nauki bywają wewnętrznie sprzeczne i nieraz zaprzeczają księgom kanonicznym. Obfitują w nieścisłości i anachronizmy historyczne oraz geograficzne. Niektórzy autorzy nieuczciwie przedstawiają swe utwory jako dzieła wcześniejszych, natchnionych pisarzy. Pozostają pod wyraźnym wpływem pogańskich Greków, a czasami posługują się osobliwym językiem i stylem, zupełnie obcym natchnionym Pismom. Dwaj z nich sugerują, że nie są natchnieni (zob. Prolog do Mądrości Syracha oraz 2 Machabejską 2:24-32; 15:37-39, BT). Można więc powiedzieć, iż najlepszych argumentów przeciw kanoniczności apokryfów dostarczają one same.